Zabytki architektury świeckiej
W gminie Narol warto zwiedzić pamiątki świetności minionych lat, a mianowicie: pałace, dwory wraz z przylegającymi do nich parkami (Narol, Ruda Różaniecka). Lata II wojny Światowej odcisnęły także swoje tragiczne piętno na terenie w postaci pomników i mogił, poległych i pomordowanych żołnierzy oraz cywilów. Na uwagę zasługuje także system sowieckich bunkrów, rowów przeciwczołgowych zwanych „linią Mołotowa” w okolicach Wielkiego Działu. Najbardziej interesujące zabytki w gminie Narol dla poszczególnych miejscowości zostaną przedstawione poniżej:
NAROL
- Zespół Pałacowy. Został on wzniesiony w latach 1773-1781 przez Feliksa Antoniego Łosia, według projektu Columbaniego. Wzniesiony na
wzgórzu za miastem wraz z parkiem zaprojektowanym przez ogrodnika Norberta Hammerschmidta tworzy większy zespół architektoniczno- ogrodowy. Pałac zbudowany jest na rzucie podkowy, herbowego znaku Łosiów. Pośrodku usytuowany jest budynek główny, dwukondygnacyjny, prostokątny z nieznacznie wysuniętymi częściami fasady budynku. Ćwierć epileptyczne arkady łączą go z dwoma parterowymi pawilonami bocznymi.
Fot. 1. Zespół Pałacowy za czasów Feliksa Antoniego Łosia
Źródło: Internet
Na centralnej osi pałacu usytuowany jest przedpokój o charakterze reprezentacyjnym oraz sala balowa. Przed frontem pałacu znajduje się dziedziniec otoczony podkową arkad. Całość otoczona jest murem z bramą główną i dwoma furtami bocznymi.
W pałacu do dyspozycji było 50 pokoi zdobionych malowidłami z kominkami i wyposażonych w stylowe meble. Pokój balowy zdobiło malowidło przedstawiające wieżę Leandra na Bosforze i sceny rybackie. W sali familijnej wisiało 15 portretów członków rodziny Łosiów.
W pałacu zgromadzone były cenne zbiory sztuki, stylowe meble, obrazy i rzeźby. Znajdowała się również bogata biblioteka i archiwum.
W czasach Antoniego Feliksa Łosia pałac oprócz funkcji mieszkalnej, spełniał rolę ośrodka kulturowego. Prowadzona była szkoła dramatyczna i muzyczna dla młodzieży szlacheckiej.
W okresie powstania styczniowego pałac został częściowo spalony. Odbudował go książę Julian Puzyna, jego nowy właściciel od 1867 roku. I wojna światowa doprowadziła do całkowitej dewastacji pałacu. Został ograbiony przez wycofujące się wojska austriackie, a później rosyjskie. Funkcjonował tutaj również szpital zakaźny.
Prace przerwał wybuch II wojny światowej, w czasie, której mieścił się tutaj posterunek niemieckiej straży granicznej.
Oddział ten zajmował się między innymi ochroną miejscowej ludności przed bandami UPA. Oddział był bardzo intensywnie rozpracowywany przez tomaszowski PUBP. Atak milicji i wojska rozpoczął się12 lutego 1945 roku. Pałac został otoczony ze wszystkich stron. Gdy zrobiło się jasno żołnierze weszli do jego wnętrza szukając ukrytych. Nikogo jednak nie znaleźli. Wtedy na rozkaz dowódcy podpalono wpierw pawilony boczne, później część główną pałacu. Po dłuższym czasie gryzący dym zmusił ukrywających się do opuszczenia pałacu. Aresztowanych próbowano odbić, jednak zasadzka zorganizowana na drodze do Bełżca nie powiodła się. Schwytani konspiratorzy otrzymali surowe wyroki, czterech z nich skazano na śmierć.
Po zakończeniu działań wojennych w 1948 roku przeprowadzono inwentaryzację budowli i wykonano niezbędne prace konserwatorskie.
Po reformie rolnej, w wyniku której cały majątek ziemski przeszedł na własność państwa. Dokonano jego podziału. Obszar leśny przekazano lasom państwowym, ziemie wraz z pałacem dostało utworzone tu PGR. Jeszcze w latach 50- tych zarząd PGR przystąpił do odbudowy obiektu. Do początku lat 60- tych pałac odremontowano, otrzymał nowe stropy, dachy i okna, choć remont nie był kompletny. W powozowni obok pałacu PGR urządziło swoje warsztaty, a w jednym z pawilonów powstało przedszkole.
Gorzej zaczęło się dziać, kiedy majątek od PGR przejął Igloopol. Nie wykonano potrzebnych prac zabezpieczających, nie były kontynuowane potrzebne remonty. Po ogłoszeniu upadłości Igloopol pozostał w ogóle bez gospodarza. Choć został wpisany na listę zabytków, nie unikną dalszej dewastacji. Stojący samotnie i pozbawiony opieki obiekt kusił złodziei – zdemontowano okna, używając ich ponoć na opał, skradziono też część z kryjącej pałac dachówki.
Przez pięćdziesiąt lat pałac stał opuszczony, popadając w coraz większą ruinę.
Fot.2. Pałac Łosiów- widok od frontu.
Źródło: Internet
Fot. 3. Zespół Pałacowy w Narolu.
Źródło: Internet
W 1995 roku Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa sprzedała pałac małżeństwu muzyków. Powołali oni fundację „Pro Academia Narolense”. Celem jej jest przywrócenie dawnej świetności pałacowi, nie tylko materialnej, ale nawiązującej do tradycji szkoły artystycznej utworzonej przez Feliksa Antoniego Łosia. Po odnowieniu ma się tu znaleźć miejsce dla historyków sztuki, literatury, teatrologów i konserwatorów zabytków, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży z krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
Planowane jest również otwarcie hotelu dla odwiedzających Narolszczyznę.
- Na cmentarzu znajduje się: mauzoleum rodziny Puzynów z 1881 mogiła powstańców z 1863 roku, kwatera żołnierzy poległych z 1939 roku.30
- kamień z medalionem króla Jana Sobieskiego, ufundowany przez społeczeństwo w 300 rocznicę rozgonienia wojsk tatarskich pod Narolem.31 Na tablicy czytamy napis: „Janowi III Sobieskiemu i rycerstwu polskiemu w 300 rocznicę rozgromienia Tatarów pod Narolem i uwolnienia z jasyru 2000 jeńców – społeczeństwo Narola 6 X 1972 rok”. 32
- pomnik poświęcony bohaterom poległym w latach 1939- 1945 obok kościoła.33
CMENTARZ
- Mogoła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego na cmentarzu
Nagrobek w kształcie pionowej płyty zwieńczony krzyżem. Mogiła ogrodzona słupkami metalowymi połączonymi dwoma rzędami łańcucha:
ppor. Adam Biernat
ppor. Anatol Pędziwiatr
ppor. Wasyl Szlachetka
ppor. Ludwik Tyrka
szer. Marcin Basiński
szer. Stanisław Dębowski
szer. Konstanty Korzeniec
szer. Franciszek Londzin
szer. Adam Maciejowski
szer. Władysław Maciora
szer. Władysław Małecki
szer. Stanisław Polak
szer. Jan Rakowski
szer. Franciszek Żydek
Polegli za Ojczyznę w Narolu we wrześniu 1939 roku
Cześć ich pamięci.
- Mogiła zbiorowa. Ogrodzona słupkami betonowymi połączonymi metalowym łańcuchem. W miejscu centralnym umiejscowiony jest krzyż wapienny z wyrytym napisem:
Tu spoczywają zwłoki braci naszych
Pod wsią Narolem bezbronnych przez Rosjan
Napadniętych i zamordowanych chrześcijan:
Antoniego Tynieckiego z Rębiszowa 35 lat,
W. Szmid z Rębiszowa lat 18,
W. Profesyi szewc Stanisław,
Ludwika z Krasnostawu lat 18,
W. Edmund Tychy z Tarnopola 19 lat,
W. Jan Krawczyński z Zagorowia z Pols. 31 lat wieku
od 6 do 25 kwietnia 1863 przeniesionymi do wieczności
przez współbraci obywatelów miasta Narola zostały.
Pokój ich duszy.
Proszą o pozdrowienie anielskie i wieczny odpoczynek.
TABLICA
- Kościół pod wezwaniem Narodzenia NMP
Po prawej stronie na filarze tablica:
Bóg Honor Ojczyzna
1942
1944
Poległym żołnierzom AK
Rejony V kompanii
Narol w walce z Faszyzmem
O wolność i niepodległość Polski
strz. Bondyra Rudolf – Jędrzejówka
strz. Brogowski Józef – Bełżec
san. Chmielowiec Janina – Bełżec
strz. Dudek Roman – Narol Wieś
strz. Głaz Bronisław – Łukawica
podch. Kałuża Jan – Narol
por. Kawiecki Wacław – Narol
strz. Koczan Edmund – Łozy
strz. Kłodziej Jan – Lipie
strz. Kuryj Roman- Zagrody
strz. Lasota Jan – Brzeziny
strz. Łomber Julian –Narol
strz. Markiewicz Jan – Łukawica
strz. Patałach Ludwik– Jędrzejówka
strz. Patałach Stanisław – Narol Wieś
sierż. Pawelec Stanisław – Łukawica
strz. Plaskacz Władysław – Jędrzejówka
strz. Schab Leon – Lipsko
strz. Stupak Aleksander – Zagrody
strz. Szarek Roman – Narol
strz. Sycz Andrzej – Brzeziny
strz. Ślepokura Jan – Krupiec
strz. Wolańczyk Jan – Krupiec
strz. Wolańczyk Jan – Narol
pchor. Żuchowski Marian – Narol
Koledzy i społeczeństwo ziemi narolskiej
22 maja A D 1985.34
Charakteryzując krótko zabytki Narola należy wspomnieć, iż za zabytkowy uznaje się sam układ urbanistyczny miasta, który pochodzi jeszcze z czasów lokacji Narola w XVI w. Późniejsze budynki wznoszone były, bowiem na miejscu poprzednich, plan zabudowy nie uległ, zatem zmianie. Z obiektów stanowiących dobro użyteczności publicznej zachował się jedynie ratusz przy rynku, wzniesiony zresztą już w latach 30-tych XX wieku, murowany.
Fot. 4. Ratusz na rynku w Narolu.
Źródło: Internet
Mówiąc o tego rodzaju obiektach wspomnijmy też o budynku szkoły przy ulicy Kościelnej, obecnie stanowiącym własność Miasta i Gminy Narol, murowanym, pochodzący z 1907r.35
Status zabytków mają także domy mieszkalne, powstałe w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. I tak ok. 1920r. powstały domy: przy ulicy Józefowskiej nr 32, drewniany oraz dwa, także drewniane, przy ulicy Warszawskiej, nr 12 i nr 20. Na lata 20-te datuje się murowany dom przy ulicy Józefowskiej nr 3 oraz drewniane; przy tejże ulicy: z nr 9, nr 10, nr 11, nr 15, nr 20, nr 21, oraz nr 24; przy ulicy Kościelnej nr 6 i nr 8,obydwa później przebudowane; przy ulicy Lwowskiej nr 7, przy ulicy Podzamcze nr 1 i nr 3; wreszcie trzy domy przy ulicy Warszawskiej. Jeden dom o statusie zabytku powstał w latach 30-tych, jest to mianowicie budynek przy ulicy Józefowskiej nr 26.36
NAROL WIEŚ
W Narolu – Wsi zachowały się wyłącznie XX- wieczne zabytki, niemniej jednak bardzo interesujące. Najstarszym z nich jest dom z nr 47, drewniany, zbudowany ok. 1910 r. Zachowała się także zagroda (nr 41), składająca się z domu drewnianego z lat 30- tych XX- wieku oraz drewnianej stajni, zbudowanej ok. 1920r.
Z lat 20- tych XX wieku pochodzi także sporo innych domów mieszkalnych, drewnianych: z nr 70, z nr 71, nr 89, nr 90, nr 97, nr 125 oraz nr138. Na lata trzydzieste datuje się natomiast kilka innych drewnianych domów: z nr 20, nr 24, z nr 69, z nr 81, z nr 87, z nr 103,z nr 112, z nr 118, z nr 122 oraz z nr 149.37
W drewnianym budynku szkoły z 1921 r. znajduje się Izba Pamięci Narodowej, założona przez nauczycielkę Jadwigę Sitarz, jej otwarcie nastąpiło 21 maja 1969 r. w 25 rocznicę walk z bandami UPA. Można w niej obejrzeć dokumenty i pamiątki związane z historią regionu i zbiory etnograficzne.
Na polach w okolicy Narola wsi spotyka się skamieniałe szczątki drzew z okresu mioceńskiego.38 39
KRUPIEC
W Krupcu ciekawym obiektem jest murowane przedszkole przy ul. Bohaterów Września, wzniesione ok.1900r. Na przełomie lat 20- tych i 30- tych tegoż XX wieku powstał natomiast biurowiec, położony także przy ul. Bohaterów Września. Przy tej samej ulicy znajduje się nadto kilka zabytkowych domów: z nr 21- drewniany, z lat 30-tych XX wieku: nr 27 – murowany, z tego samego okresu; nr 36, murowany, z I ćwierci XX wieku; nr 39, drewniany, z lat 30-tych oraz dwa domy drewniane z lat 20- tych. Kolejne trzy zabytkowe domy znajdują się przy ulicy Kościuszki. Oznaczone są numerami: 1 (drewniany, z I ćwierci XX wieku), 4, drewniany z 1930r. oraz5, murowany, z lat 20-tych XX wieku.4041
RUDA RÓŻANIECKA
- Zespół pałacowo – parkowy. Wybudowany został przez barona Ludwika
Wattmana na przełomie XIX i XX wieku. Prawdopodobnie na fundamentach
pałacu Brunickich. Do zespołu pałacowego należą dawny dwór z XVIII wieku
stanowiący od końca XIX wieku oficynę pałacową, murowana stajnia, murowano - drewniana leśniczówka z XIX wieku oraz dawna gorzelnia z początku XX wieku. Całość obiektów otacza park krajobrazowy z przełomu XVIII - XIX wieku. Obecnie po remoncie przeprowadzonym w 1960 roku w pałacu znajduje się Dom Pomocy Społecznej.42 43
Fot. 5. Zespół pałacowo – parkowy w Rudzie Różanieckiej
Źródło: P. Wład, M. Wiśniewski, „Roztocze Wschodnie” Lubaczów 1999 r.
HUTA RÓŻANIECKA
Podczas wojny obronnej 1939r. w rejonie Huty Różanieckiej toczyły się zacięte walki polsko- niemieckie.
Podczas okupacji, w czerwcu 1939 r. wieś została spacyfikowana przez hitlerowców. Zginęło wówczas 126 osób, 30 osób zostało wywiezionych do obozu w Zamościu, a wiele dalszych do Majdanka. 14.02.1944 roku batalion piechoty z dywizji partyzanckiej Werszyhory stoczył w tym rejonie zwycięską potyczkę z Wehrmachtem. Wydarzenia te upamiętnia pomnik wzniesiony w rejonie cmentarza z II wojny światowej z napisem: Bohaterskim żołnierzom W. P poległym we wrześniu 1939r. i pomordowanym przez faszystów niemieckich w czasie pacyfikacji w czerwcu 1943 126 mieszkańcom Huty Różanieckiej. Cześć ich pamięci. Niech kamień ten przypomina grozę lat okupacji naszej ziemi przez hitlerowską rzeszę. 44 45
Charakter zabytkowy ma tez kilka znajdujących się w Hucie Różanieckiej domów drewnianych. Najstarszy z nich, z nr 15, pochodzi z początku XX wieku. Z lat dwudziestych XX wieku pochodzą domy: z nr 8, z nr 13 i z nr 95. Na lata trzydzieste datuje się natomiast powstanie domów z numerami 10 oraz 103.
HUTA - ZŁOMY
W czasie II wojny światowej wieś znacznie ucierpiała w czasie walk z UPA, została niemal doszczętnie zniszczona.
W osadzie zostało nie wiele obiektów o charakterze zabytkowym – drewniany budynek Szkoły Podstawowej, wzniesiony w latach 30 – tych XX wieku. Z licznych tu przed wojną drewnianych domów nie ocalał ani jeden.
- W sąsiedztwie wsi znajdują się umocnienia zbudowane przed wybuchem wojny niemiecko – sowieckiej w 1941 r. W lesie znajdziemy, więc sieć potężnych betonowych bunkrów rosyjskich z lat 1939 – 41 „Gił” wchodzących w skład tak zwanej linii Mołotowa oraz, bliżej drogi, rów przeciwczołgowy, dziś już zarośnięty. W ostatnich latach wojny bunkry wykorzystywane były przez UPA. 46 47
LIPIE
W Lipiu zachował się park podworski, założony na przełomie XVII i XVIII wieku. Charakter zabytkowy mają ponadto: zagroda z nr 1, składająca się z drewnianego domu, wzniesionego w latach 20- tych XX- wieku oraz drewnianej kuźni, zbudowanej w latach 30- tych tegoż wieku. Współczesne im są trzy drewniane domy: z nr 3, z nr 40 i z nr 44.
LIPSKO
W Lipsku pozostały też ślady obecności w miasteczku jego właścicieli. Mamy tu mianowicie pozostałości zespołu zamkowego, a mianowicie fortyfikacje bastejowe, ziemne, powstałe na przełomie XVI i XVII wieku oraz datowany na ten sam okres przyramkowy ogród dworski. Zachowały się ponadto pozostałości fortyfikacji miejskich, wzniesionych w XVII wieku.
Nie brak w Lipsku i nowych obiektów o charakterze zabytkowym. Wymienić tu trzeba przede wszystkim dawną karczmę murowaną z XIX wieku, obecnie używana jako dom mieszkalny. Z lat 20- tych XX wieku pochodzą natomiast drewniane domy mieszkalne: przy ulicy Krętej nr 14 i nr 16, przy ulicy Mogiłek nr16 oraz przy ulicy Wesołej nr 13. W latach 30- tych XX wieku zbudowany został drewniany budynek sklepu ( obecnie GS ) oraz domy – przy ulicy Krętej 18, drewniany; przy ulicy Mogiłek nr 4 i nr 5 – drewniane oraz nr 7, murowany ( z 1932 r. ).
Warto także odwiedzić lipski cmentarz parafialny, znaleźć tu można bowiem sporo interesujących kamiennych nagrobków z XIX wieku.48 49
POMNIK
- Pomnik z kamienia piaskowca. Obelisk z kamienia osadzony na fundamencie betonowym. U góry osadzony Krzyż Grunwaldu. Poniżej wyryty napis:
Polegli w dniu 21 maja 1944 roku w obronie swoich zagród
Adolf Brzyski Mamczur Józef
Andrzej Wolanin Nieduża Ludwik
Jan Patałach Ciećka Kazimierz
Zofia Patałach Ciećka Andrzej
Władysław Steckiewicz Ciećka Eugeniusz
Jan Bondyra Ciećka Petronela
Ludwik Patałach Dudek Maria
Władysław Plaskacz Sycz Andrzej
Rudolf Bondyra Mroczek Maciej
Józef Zubrzycki Wolańczyk Roman
Aleksander Stupak Wolańczyk Tomasz
Jan Markiewicz Nieduża Tomasz
Stanisław Patałach Czerwonka Jan
Jan Koczan Górniak Piotr
Stanisław Ważny Wolańczyk Tomasz
Bronisław Głaz Stopyra Józef
Walenty Ważny Kossak Ignacy
Władysław Ważny Nieduża Jan
Cześć ich pamięci!
POMNIK
- Pomnik betonowy w kształcie prostopadłościany na cokole schodkowym, zwieńczony orłem. Na wmurowanej płycie marmurowej widnieje napis :
Tu spoczywają prochy 41 żołnierzy 6- tej Dywizji Armii Kraków,
którzy we wrześniu 1939 roku oddali życie na ziemi Narolskiej
w walce o Polskę z najeźdźcą faszystowskim.50 51
Fot.6 . Pomnik betonowy na drodze z Lipska do Lipia.
Źródła :własne
ŁÓWCZA
- Pozostałości zespołu dworskiego składają się z murowanej bramy wjazdowej z I połowy XIX wieku oraz parku podworskiego założonego na przełomie XVIII i XIX wieku.52 53
Także i w Łówczy mamy obiekty uznane za zabytkowe powstałe już w XX wieku. Najciekawszy z nich to zagroda z nr 22, składająca się z drewnianego domu i takiejże stajni, datowanych na pierwszą ćwierć XX wieku. Z tego samego okresu pochodzi drewniany młyn oraz dom drewniany, z nr 15. W latach 20- tych wzniesiono natomiast drewniany dom z nr 7, a w latach 30- tych drewniano – murowany.54 55
W Łówczy znajduje się także zabytkowy park z przełomu XVIII i XIX wieku.56 57
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.